Odpowiedzialność materialna pracowników za szkody wyrządzone pracodawcy uregulowana jest w art. 114 – art. 127 Kodeksu pracy („k.p.”). Odpowiedzialność materialną pracowników Kodeks pracy normuje odmiennie w zakresie odpowiedzialności ogólnej za mienie inne niż powierzone i w zakresie odpowiedzialności za mienie powierzone.
Odpowiedzialność pracownika za szkodę wyrządzoną pracodawcy w mieniu innym niż powierzone.
Warunkiem odpowiedzialności pracownika za szkodę wyrządzoną w mieniu innym niż powierzone konieczne jest stwierdzenie, iż zaistniały łącznie cztery przesłanki: powstanie szkody u pracodawcy, bezprawność działania pracownika, wina pracownika, oraz normalny (adekwatny) związek przyczynowy pomiędzy zawinionym niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem obowiązków pracowniczych przez pracownika a powstałą szkodą. Obowiązek wykazania, iż zaistniały łącznie wszystkie przesłanki do pociągnięcia pracownika do odpowiedzialności za spowodowanie szkody na mieniu innym niż powierzone spoczywa na pracodawcy.
Powstanie szkody w majątku pracodawcy.
Szkoda jest to uszczerbek w mieniu pracodawcy, przejawiający się w różnicy między aktualną wartością majątku pracodawcy a wartością, jaką posiadałby ten majątek, gdyby określone zdarzenie w postaci zachowania pracownika nie nastąpiło. Szkoda obejmuje stratę, jakiej doznał pracodawca (damnum emergens) oraz utracone korzyści, jakich mógł się spodziewać (lucrum cessans).
Bezprawność działania pracownika
Bezprawność ma miejsce, jeżeli pomimo zapewnienia przez pracodawcę właściwych warunków pracy pracownik nie wykonał lub nienależycie wykonał swoje obowiązki.
Wina pracownika
Wyróżnia się dwa rodzaje winy, winę umyślną oraz nieumyślną. Wina umyślna zachodzi wówczas, gdy sprawca chce wyrządzić szkodę w mieniu pracodawcy i celowo do tego zmierza lub gdy mając świadomość szkodliwych skutków swego działania i przewidując ich nastąpienie, godzi się na nie, choć nie zmierza bezpośrednio do wyrządzenia szkody. Wina nieumyślna pracownika występuje wtedy, gdy ma on możliwość przewidywania, że jego bezprawne zachowanie wyrządzi szkodę, lecz bezpodstawnie przypuszcza, że szkoda nie nastąpi (niedbalstwo), bądź wówczas, gdy pracownik nie przewiduje możliwości powstania szkody, choć w okolicznościach sprawy mógł i powinien przewidzieć jej powstanie (lekkomyślność). Winę pracownika wyłącza dochowanie przez pracownika wymaganej staranności do wykonania swego obowiązku.
Normalny (adekwatny) związek przyczynowy pomiędzy zawinionym niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem obowiązków pracowniczych przez pracownika a powstałą szkodą.
Pracownik odpowiada za szkodę tylko w takim zakresie, w jakim jest ona normalnym następstwem jego działania lub zaniechania.
Uzyskanie wyroku sądowego lub zawracie ugody
Przepisy prawa pracy nie nakładają na pracodawcę obowiązku dochodzenia odszkodowania za szkodę wyrządzoną przez pracownika przy wykonywaniu jego obowiązków pracowniczych.
Zgodnie z Kodeksem pracy pracodawca może żądać zapłaty odszkodowania przez pracownika tylko po zawarciu z tym pracownikiem ugody albo po uzyskaniu wyroku sądowego – nie może samodzielnie potrącić sobie rekompensaty z wynagrodzenia pracownika. W przypadku zawarcia ugody pracodawca i pracownik mają swobodę co do określenia wysokości odszkodowania należnego pracodawcy od pracownika za spowodowaną szkodę. Swoboda ta odnosi się zarówno do zawarcia ugody bezpośrednio między pracodawcą i pracownikiem w drodze wzajemnych uzgodnień jak i do ugody zawartej w toku postępowania przed sądem pracy. Kodeks pracy zawiera jedynie ogólne dyrektywy co do tego, jakie okoliczności powinny być brane pod uwagę przy obniżeniu wysokości odszkodowania, są to w szczególności stopień winy pracownika i jego stosunek do obowiązków pracowniczych.
Przedawnienie roszczenia o odszkodowanie
Roszczenia pracodawcy o naprawienie szkody wyrządzonej przez pracownika wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych, ulegają przedawnieniu z upływem 1 roku od dnia, w którym pracodawca powziął wiadomość o wyrządzeniu przez pracownika szkody, nie później jednak niż z upływem 3 lat od jej wyrządzenia.
Odpowiedzialność szczególna za mienie powierzone pracownikowi
Mieniem powierzonym mogą być w szczególności: pieniądze, papiery wartościowe lub kosztowności, narzędzia i instrumenty lub podobne przedmioty, a także środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze, a także inne mienie powierzone pracownikowi z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia się.
Podstawą odpowiedzialności za mienie powierzone jest nie tylko zawarcie odpowiedniej umowy, ale przede wszystkim faktyczne oraz prawidłowe powierzenie mienia. Uwolnić się od tej odpowiedzialności pracownik może wtedy, gdy wykaże, że szkoda powstała z przyczyn, za które nie ponosi odpowiedzialności.
Szkodę zaistniałą w tym mieniu pracownik wyrównuje do pełnej wysokości bez względu na jej odniesienie do otrzymywanego przez niego wynagrodzenia. Odpowiedzialność obejmuje nie tylko rzeczywistą szkodę, ale również utracone korzyści.
