Dziedziczenie ustawowe i testamentowe

Dziedziczenie ustawowe

Dziedziczenie według przepisów prawa spadkowego, ma miejsce gdy spadkodawca nie sporządził testamentu lub testament jest nieważny albo gdy osoby powołane do dziedziczenia nie chcą lub nie mogą być spadkobiercami. Dziedziczenie ustawowe może odnosić się do całego spadku albo do jego części. Reguły dziedziczenia ustawowego opierają się na stosunku pokrewieństwa, małżeństwa lub przysposobienia.

Krąg spadkobierców i kolejność dziedziczenia ustawowego

Kodeks cywilny zalicza do spadkobierców ustawowych:  małżonka, zstępnych, rodziców,  rodzeństwo i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy, dziadków, pasierbów, gminę oraz Skarb Państwa.

Małżonek spadkodawcy

Małżonek spadkodawcy obejmuje całość spadku w sytuacji, gdy zmarły małżonek nie pozostawił dzieci, rodziców, rodzeństwa, ani zstępnych rodzeństwa (siostrzeńców, bratanków, siostrzenice, bratanice itp.).

Jednakże małżonek nie może dziedziczyć, jeśli spadkodawca wystąpił za życia o orzeczenie rozwodu lub separacji, a żądania te były uzasadnione. Wyłączenie małżonka z kręgu spadkobierców następuje na mocy orzeczenia sądu. Wyłączenia może żądać każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych, którzy zostali powołani do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem. Termin do wytoczenia powyższego powództwa, to 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku, jednakże nie dalej niż 1 rok od otwarcia spadku. Małżonek nie może dziedziczyć na podstawie ustawy także wtedy gdy pozostawał w separacji ze spadkodawcą.

Dzieci i małżonek spadkodawcy

W pierwszej kolejności do spadku zostają powołane dzieci spadkodawcy oraz małżonek. Dziedziczą oni w częściach równych. Jednak ułamkowa część spadku przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż 1/4. Oznacza to, że jeśli mąż pozostawił po sobie żonę i dwoje dzieci, to wszyscy otrzymają po 1/3 spadku. Jeśli jednak pozostawiłby żonę i czworo dzieci, to żona otrzyma 1/4 spadku a czworo dzieci pozostałe 3/4 spadku.

Gdy dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, jego udział spadkowy przypada jego dzieciom w częściach równych. Jeżeli spadkodawca pozostawia na przykład żonę, dwie córki oraz dwoje wnucząt po wcześniej zmarłym synu; to żona dziedziczy 1/4 spadku, obie córki po 1/4 spadku, zaś oboje wnucząt pozostałą 1/4 część spadku, która przypadałaby na syna spadkodawcy.

Małżonek i rodzicespadkodawcy

W sytuacji, gdy spadkodawca nie pozostawił zstępnych (dzieci naturalnych i przysposobionych), do spadku zostają powołani jego małżonek oraz jego rodzice. Udział każdego z rodziców, który dziedziczy wraz z małżonkiem, wynosi 1/4 spadku. Rodzicom przypada cały spadek, jeżeli spadkodawca nie pozostawił ani dzieci, ani małżonka.

Rodzeństwo spadkodawcy

W przypadku, gdy jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, to w jego miejsce wchodzi rodzeństwo spadkodawcy, dziedzicząc część przypadającą rodzicowi w częściach równych. Udział małżonka, który dziedziczy razem z rodzicami, rodzeństwem lub zstępnymi rodzeństwa współmałżonka, zawsze wynosi połowę spadku.

Zatem, w przypadku, gdy mąż pozostawia żonę a oboje jego rodzice żyją; to połowę spadku po nim obejmują rodzice a połowę wdowa. Jeśli umiera mąż, pozostawiając żonę a żyje jego matka oraz trzy siostry, to 1/2 spadku przypada żonie, 1/4 matce, 1/4 trzem siostrom.

Zstępni rodzeństwa spadkodawcy

Podział spadku komplikuje się w sytuacji, gdy do dziedziczenia powołani zostają zstępni rodzeństwa. Taka sytuacja ma miejsce, gdy jedno z rodzeństwa, mające prawo do spadku, nie żyje. Na przykład: zmarły mąż miał żonę, matkę, dwie siostry oraz dwóch bratanków po zmarłym wcześniej bracie. W tej sytuacji 1/2 spadku dziedziczy żona, 1/4 matka, zaś 1/4 dwie siostry oraz dwóch bratanków, którzy wchodzą w miejsce zmarłego uprzednio brata spadkodawcy. Wówczas udział sióstr wynosi 1/3 z 1/4, a udział bratanków 1/2 z 1/3 z 1/4.

Dziadkowie spadkodawcy

W następnej kolejności do spadku zostają powołani dziadkowie spadkodawcy. Dziedziczą oni spadek tylko wówczas, gdy spadkodawca nie miał ani małżonka, ani rodzeństwa, ani zstępnych rodzeństwa. W sytuacji, gdy w chwili otwarcia spadku żyją wszyscy dziadkowie (łącznie cztery osoby), to dziedziczą w częściach równych. Jeśli natomiast, któreś z dziadków nie dożyje otwarcia spadku, to udział spadkowy przypada jego zstępnym (dalszym krewnym spadkodawcy). Jeżeli zaś któreś z dziadków nie posiadało potomstwa, to udział tej osoby przypada pozostałym dziadkom (na zasadzie przyrostu).

Dzieci małżonka spadkodawcy

Dzieci małżonka spadkodawcy (pasierbowie) powołane są do dziedziczenia, ale tylko te, których oboje rodziców nie dożyło otwarcia spadku. Taka sytuacja ma miejsce wówczas, gdy spadkodawca nie miał rodziców, rodzeństwa, ani krewnych. Podstawę dziedziczenia pasierbów stanowi formalny stosunek powinowactwa powstający z chwilą zawarcia przez rodzica pasierba – spadkobiercy małżeństwa ze spadkodawcą. Dziedziczenie pasierbów nie jest zależne od więzi uczuciowej łączącej ich ze spadkodawcą lub brakiem istnienia tejże więzi.

Gmina i Skarb Państwa

Gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy dziedziczy wówczas, gdy spadkodawca nie pozostawił żadnych osób powołanych do spadku z ustawy. Jeżeli natomiast ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy nie da się ustalić lub spadkodawca zamieszkiwał i zmarł za granicą, to spadek przypada Skarbowi Państwa.

Dziedziczenie testamentowe

Sporządzenie testamentu jest jedyną czynnością pozwalającą spadkodawcy dysponować swoim majątkiem na wypadek śmierci. Sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych i może dokonać tego wyłącznie spadkodawca osobiście. Testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy. Testament może być odwołany w każdym czasie.

Spadkodawca może w testamencie w sposób swobodny wskazać osobę spadkobiercy. Swoboda testowania dotyczy także treści testamentu, co do sposobu rozrządzenia majątkiem spadkodawcy. Jednakże treść testamentu nie może być sprzeczna z ustawą, ani też nie może mieć na celu obejścia ustawy. Zgodnie z prawem polskim spadkodawca może powołać jedną lub więcej osób do całego lub do części spadku wyrażonej ułamkowo. Testamentem można powołać spadkobiercę na wypadek gdyby inna osoba powołana jako spadkobierca ustawowy lub testamentowy nie chciała lub nie mogła być spadkobiercą.

Rodzaje testamentów

Testament może być:

1. Własnoręczny – sporządzony w całości pismem ręcznym oraz podpisany i opatrzy datą przez testatora,
2. Notarialny – sporządzony przez notariusza, który przechowuje oryginał testamentu notarialnego w kancelarii notarialnej, a osobom uprawnionym wydaje wypisy,
3. Alograficzny, sporządzony w obecności dwóch świadków przed przewodniczącym zarządu gminy, sekretarza gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego,
4. Ustny – w szczególnych sytuacjach, gdy istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie jednej z wymienionych wyżej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, a także podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym lub w wojsku testament może mieć charakter ustny. Taki szczególny testament traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, jeżeli spadkodawca nie zmarł przed upływem tego terminu.

Zapis testamentowy

Spadkodawca może w testamencie zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby. Spadkodawca może obciążyć dalszym zapisem także zapisobiercę. Przedmiotem zapisu może być każde świadczenie o charakterze majątkowym, polegające zarówno na działaniu jak i zaniechaniu o charakterze nieodpłatnym.

Jeżeli zapis lub zapisy wyczerpują prawie cały spadek, to w razie wątpliwości zapisobierców uważa się za spadkobierców powołanych do spadku w częściach ułamkowych.

Skutkiem prawnym zapisu jest powstanie w chwili otwarcia spadku stosunku zobowiązaniowego pomiędzy spadkobiercą obciążonym zapisem a zapisobiercą. Roszczenie staje się wymagalne po ogłoszeniu testamentu. Własność przedmiotu zapisu nie przechodzi jednak na zapisobiercę bezpośrednio po otworzeniu spadku, w tym momencie zapisobierca nabywa jedynie roszczenie o przeniesienie własności; do przejścia własności przedmiotu zapisu niezbędna jest umowa przenosząca własność.

Obowiązek wykonania zapisu jest długiem spadkowym. Roszczenie z tytułu zapisu przedawnia się z upływem lat pięciu od dnia wymagalności zapisu.

Polecenie testamentowe

Spadkodawca może w testamencie nałożyć na spadkobiercę lub na zapisobiercę obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem. Obowiązek wykonania polecenia powstaje z chwila otwarcia spadku. Wykonania polecenia może żądać każdy ze spadkobierców, jak również wykonawca testamentu, chyba że polecenie ma wyłącznie na celu korzyść obciążonego poleceniem. Jeżeli polecenie ma na względzie interes społeczny, wykonania polecenia może żądać także właściwy organ państwowy.

Wykonawca testamentu

Spadkodawca może w testamencie powołać wykonawcę testamentu, który zarządza majątkiem spadkowym, spłaca długi spadkowe, w szczególności wykonuje zapisy i polecenia, a następnie wydaje spadkobiercom majątek spadkowy zgodnie z wolą spadkodawcy.