Ustanie wspólności majątkowej

Zgodnie z art. 31 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków.

Co wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków (wspólność ustawowa):

pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków;
dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków;
środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków;
kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2016 r. poz. 963, z późn. zm.).

Zasadą jest istnienie między małżonkami wspólności ustawowej, która może być rozszerzona lub ograniczona na podstawie majątkowej umowy małżeńskiej.

Co nie może wejść w skład majątku wspólnego?

Wspólność nie może zostać rozszerzona na (por. art. 49 § 1 KRO):

przedmioty majątkowe, które przypadną małżonkowi z tytułu dziedziczenia, zapisu lub darowizny;
prawa majątkowe, które wynikają ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom;
prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;
wierzytelności z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia, o ile nie wchodzą one do wspólności ustawowej, jak również wierzytelności z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę;
niewymagalne jeszcze wierzytelności o wynagrodzenie za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej każdego z małżonków.

Ustanie wspólności ustawowej:

Wspólność ustawowa majątkowa ustaje z chwilą:

rozwodu
śmierci jednego z małżonków
ustanowienia umownego ustroju majątkowego
oznaczoną w wyroku ustanawiającym przymusową rozdzielność majątkową

Sądowne ustanowienie rozdzielności majątkowej

Sąd, z ważnych powodów, może ustanowić między małżonkami przymusowy ustrój rozdzielności majątkowej. Takimi powodami, w których sąd jest zobowiązany ustanowić rozdzielność majątkową, są (por. art. 52-54 KRO):

ubezwłasnowolnienie jednego z małżonków,
ogłoszenie upadłości jednego z małżonków lub orzeczenie separacji małżonków.

Nie jest to jednak katalog zamknięty – jak wskazano wyżej, sąd może ustanowić rozdzielność majątkową również z niesprecyzowanych ustawowo „ważnych powodów”, które są oceniane indywidualnie dla każdej sprawy.

Przez ważne powody rozumie się również:

trwonienie przez jednego z małżonków zarobków stanowiących ich wspólny dorobek,
powodowanie uszczerbku w majątku wspólnym,
okoliczności stwarzające sytuację, w której wykonywanie zarządu przez każdego z małżonków ich wspólnym majątkiem jest niemożliwe lub znacznie utrudnione
jeden z małżonków wskutek zaniedbywania obowiązków względem rodziny lub ulegania nałogom nie przyczynia się do powstania majątku wspólnego albo majątek ten marnotrawi (nie mogą to jednak być okoliczności niezawinione przez tego małżonka).

Pozew o ustanowienie rozdzielności majątkowej przez sąd w czasie trwania małżeństwa

Kto może wnieść pozew o ustanowienie rozdzielności majątkowej?

każdy z małżonków,
wierzyciel jednego z małżonków, jeżeli uprawdopodobni, że zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków.

Wniosek o dokonanie podziału majątku wspólnego przez sąd

Wniosek o dokonanie podziału majątku wspólnego może zostać złożony już w pozwie rozwodowym. Trzeba zauważyć, że sąd nie będzie związany wskazanymi w tym wniosku składnikami majątkowymi ani ich szacowaną przez wnioskodawcę wartością – sąd ma obowiązek ustalić z urzędu zarówno składniki majątku, jak i ich wartość. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy strony postępowania zgodnie wskażą zarówno skład, jak i wartość majątku – wtedy sąd może odstąpić od przeprowadzania dodatkowych dowodów w tym zakresie. Jednak sąd może odmówić dokonania podziału majątku w wyroku rozwodowym, jeśli spowodowałoby to nadmierną zwłokę w postępowaniu (art. 58 § 3 KRO) – w takiej sytuacji konieczne będzie wszczęcie odrębnego postępowania o dokonanie podziału majątku wspólnego małżonków.

Do czasu podziału majątku wspólnego małżonków stosuje się do niego odpowiednio przepisy o wspólności majątku spadkowego (art. 46 KRO), tj. art. 1035 KC, który przewiduje odpowiednie stosowanie przepisów o współwłasności w częściach ułamkowych (art. 210 i nast. KC). Jeżeli do majątku, który był objęty wspólnością ustawową, należy gospodarstwo rolne, to przy jego podziale ma odpowiednie zastosowanie art. 1070 KC zgodnie z którym w razie podziału gospodarstwa rolnego stosuje się odpowiednio przepisy o podziale gospodarstwa rolnego przy zniesieniu współwłasności, a także art. 1079 KC.

Postanowienie sądu co do podziału majątku wspólnego jest ostateczne w tym sensie, że nie można w przyszłości przeprowadzić dodatkowych postępowań co do przedmiotów majątkowych nieuwzględnionych w we wniosku lub nie zgłoszonych do chwili zakończenia postępowania.

Ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym

Co do zasady, udziały małżonków w majątku wspólnym są równe (art. 43 § 1 KRO). Zgodnie z art. 43 § 2 KRO z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku. Spadkobiercy małżonka mogą wystąpić z takim żądaniem tylko w wypadku, gdy spadkodawca wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa albo o rozwód lub wystąpił o orzeczenie separacji.

Przy podziale majątku wspólnego każdy z małżonków może żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny. Nie można jednak żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności. Ponadto przy podziale majątku wspólnego dokonuje się zwrotu nakładów poczynionych z majątku osobistego na majątek wspólny małżonków (art. 45 § 2 KRO). Ponadto każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód.

Co wpływa na wielkość udziału w majątku wspólnym małżonków?

Na wielkość udziału w majątku wspólnym, ma wpływ także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym. Należy przy tym zauważyć, iż utrwalony jest w doktrynie i orzecznictwie pogląd, że pomoc rodziny danego małżonka w wychowaniu dzieci oraz w gospodarstwie domowym powinna zostać uwzględniona jako wkład tego małżonka do majątku wspólnego. Nie jest też możliwe uznanie z góry, że małżonek pozostający w domu, by wychowywać wspólne dzieci, nie osiągnąłby takiego samego dochodu, jak małżonek pracujący zawodowo na utrzymanie całej rodziny.

Jeżeli małżonkowie nabyli nieruchomość ze środków pozyskanych przed zawarciem małżeństwa, lub gdy wkład własny do kredytu hipotecznego pochodził wyłącznie z majątku jednego z małżonków sprzed zawarcia małżeństwa, nie ulega wątpliwości, że nierówność takich udziałów powinna zostać uwzględniona przy dokonywaniu podziału majątku.

Jak wygląda postępowanie w sprawie o podział majątku wspólnego – krok po kroku:

jeden z małżonków składa wniosek do Wydziału Rodzinnego Sądu Rejonowego właściwego dla ostatniego miejsca wspólnego zamieszkania małżonków wraz z załącznikami, które mają udowodnić jego wkład do majątku wspólnego oraz wykazać skład majątku – co do zasady warto również zaproponować podział składników majątku i wysokość wzajemnych spłat, należy objąć wnioskiem cały majątek wspólny („dodatkowy” podział po zakończeniu postępowania nie będzie możliwy);
jeśli wniosek nie ma braków, sąd doręcza jego odpis wraz załącznikami drugiemu małżonkowi, któremu jednocześnie wyznacza termin na ustosunkowanie się do wniosku
sąd wyznacza posiedzenie, na które wzywa strony oraz świadków, jeśli któraś ze stron wnosiła o ich przesłuchanie
sąd może dać wiarę wyjaśnieniom stron co do składu i wartości wspólnego majątku i wydać postanowienie kończące postanowienie, jednak może również powołać biegłego z zakresu wyceny ruchomości bądź nieruchomości (w zależności od składników majątku);
jeśli sąd dostatecznie wyjaśni skład i wartość majątku wspólnego, wyda postanowienie o jego podziale między byłych małżonków – jeśli któreś z małżonków nie zgadza się z postanowieniem, może złożyć od niego apelację, którą wnosi się w terminie 14 dni od dnia doręczenia stronie postanowienia wraz z uzasadnieniem