Art. 1 Protokołu Nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wartości (zwanej dalej Europejską Konwencją Praw Człowieka) zawiera następujace zasady dotyczące prawa do poszanowania mienia:
- Zasadę ogólną – obowiązek poszanowania mienia „Każda osoba ma prawo do poszanowania swego mienia.” (akapit 1 zd. 1),
- Warunki dopuszczalności pozbawienia mienia „Nikt nie może być pozbawiony swojej własności, chyba że w interesie publicznym i na warunkach przewidzianych przez ustawę oraz zgodnie z ogólnymi zasadami prawa międzynarodowego” (akapit 1 zd.2),
- Warunki dopuszczalności regulowania sposobu korzystania z mienia „Powyższe postanowienia nie będą jednak w żaden sposób naruszać prawa państwa do stosowania takich ustaw, jakie uzna za konieczne do uregulowania sposobu korzystania z własności zgodnie z interesem powszechnym lub w celu zabezpieczenia uiszczanych podatków bądź innych należności lub kar pieniężnych” ( akapit 2)
Postanowienia Europejskiej Konwencji Praw Człowieka oraz Protokołu nr 1 są zbieżne z treścią art. 31 ust.3 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej. Konstytucja dopuszcza ograniczenie własności wyłącznie na podstawie ustawy i jedynie ze względu na bezpieczeństwo lub porządek publiczny, ochronę środowiska, zdrowia, moralności publicznej, wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą jednak naruszać istoty wolności i praw. Ujęcie ograniczeń prawa do poszanowania mienia w art. 31 ust. 3 Konstytucji jest identyczne z przedstawionym w art. 8, 9, 10 i 11 Konwencji.
Słuszne zadośuczynienie
Artykuł 41 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka wprowadza możliowść uzyskania przez skarżącego słusznego zadośćuczynienia w formie pieniężnej. Jeżeli Trybunał stwierdzi, że nastąpiło naruszenie Konwencji lub jej Protokołów, oraz jeżeli prawo wewnętrzne Polski pozwala tylko na częściowe usunięcie konsekwencji tego naruszenia, Trybunał orzeka, gdy zachodzi taka potrzeba, o przyznaniu słusznego zadośćuczynienia pokrzywdzonej stronie.
Pojęcie mienia
Pojęcie mienia zostało ukształtowane przez praktykę orzeczniczą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu zgodnie z zasadą autonomicznego znaczenia pojęć konwencyjnych.
Mienie obejmuje wszelkie uprawnienia majątkowe mające wartość ekonomiczną, rzeczowe, obligacyjne oraz faktyczne korzystanie z mienia. Mienie obejmuje własność rzeczy ruchomych i nieruchomości. Trybunał uznał, że mieniem są:
- akcje i obligacje (sprawa Bramelid i Malstrom),
- patenty (sprawa Smith and Klein),
- roszczenia majątkowe potwierdzone wyrokiem sądu lub arbitrażu (sprawy Stran Greek Rafineries, Zwierzyński, Ryabykh),
- roszczenie majątkowe mające oparcie w przepisach prawa, niekoniecznie potwierdzone wyrokiem (sprawa Pressos Campania Naviera),
- roszczenie o egzekucję prawa potwierdzonego orzeczeniem sądowym, oczekiwanie należytej staranności ze strony organów prowadzących egzekucję (sprawy Hornby, Saglio, Immobiliare Saffi),
- ekspektatywa majątkowa (sprawa Pressos Compania Naviera),
- interesy ekonomiczne związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa (sprawa Tre Traktorer),
- prawo i warunki wykonywania wolnego zawodu (sprawy Van Merie, Moor),
- nabyte uprawnienie do świadczeń z ubezpieczenia społecznego (sprawy Stec, Moskal).
Trybunał szeroko interpretuje pojęcie mienia. Art. 1 Protokołu nie gwarantuje jednak prawa do nabycia mienia, a także do zwrotu własności wywłaszczonej, jeżeli jego żądanie nie znajduje oparcia w przepisach prawa krajowego (sprawy Malhous, Polacek, Gratzinger, Kopecky) oraz nie nakłada na państwo obowiązku zwrotu własności wywłaszczonej przed datą ratyfikacji Konwencji przez to państwo (sprawa Jantner v. Slovakia).
Ingerencja w mienie
Trybunał przy rozpoznaniu sprawy bada, która z zasad wyrażonych w art. 1 Protokołu ma zastosowanie. W przypadku pozbawienia mienia Trybunał bada, zmianę rzeczywistą sytuacji majątkowej skarżącego. Pozbawienie mienia musi nastąpić zarówno formalnie jak i faktycznie, a decydujące dla oceny jest pozbawienie prawa ekonomicznego znaczenia.
Regulowanie przez państwo sposobu korzystania z mienia może wystąpić tylko wtedy, gdy:
- Jest podjęte w interesie publicznym: upadłość, układ, postępowanie scaleniowe, środki podejmowane w dziedzinie planowania przestrzennego, ograniczenia nakładane przez prawo budowlane albo uzasadnione względami ochrony środowiska, regulowanie czynszów, ograniczenia swobody kształtowania warunków umów najmu lokali,
- Jest wprowadzone w celu zapewnienia uiszczania podatków, innych należności lub kar pieniężnych.
Rozpatrując sprawy Trybunał uwzględnia zasadę proporcjonalności i dokonuje tzw. testu proporcjonalności. Trybunał bada czy pozbawienie lub ingerencja w korzystanie z mienia została podjęta w interesie publicznym, czy między celem a środkami zastosowanymi przez władze istnieje właściwa równowaga.
Trybunał orzekał również w polskich sprawach związanych z ingerencją w mienie:
- Skibińscy, Rosiński, Skrzyński, Pietrzak (działki zamrożone pod przyszłe inwestycje),
- Hutten-Czapska (sytuacja właściciela nieruchomości zajętej przez lokatorów kwaterunkowych, brak możliwości korzystania z nieruchomości i pobierania czynszu)
- Sokołowski (roszczenia indywidualne za szkody powstałe w związku z okupacją niemiecką),
- Olczak (przymusowy zarząd NBP w stosunku do prywatnego banku, pozbawienie własności akcji),
- Rucińska (uprawnienia odszkodowawcze przysługujące dawnym właścicielom gruntów warszawskich),
- Broniowski (niemożliwość faktycznego zaspokojenia roszczeń wynikających z przepisów o mieniu zabużańskim),
- Kuczyńska (oczekiwanie na otrzymanie mieszkania spółdzielczego, uprawnienia majątkowe oczekujących na mieszkanie wynikające z przepisów o spółdzielczości),
- Bugajny (odmowa wywłaszczenia działek przeznaczonych pod drogi na osiedlu),
- Bennich-Zalewski (odzyskiwanie mienia znacjonalizowanego przez orzeczenia uznane za niezgodne z prawem).
Wywłaszczenie
Trybunał uznał, że za wywłaszczenie należy się odszkodowanie, a wywłaszczenie bez odszkodowania może nastąpić tylko w uzasadnionych przypadkach. Wysokość odszkodowania ocenia Trybunał, który zawsze bierze pod uwagę okoliczności sprawy i sytuację osobistą skarżącego. Trybunał rozstrzyga również:
- Czy odszkodowanie nie zostało wypłacone z nadmierną zwłoką,
- Czy określenie wysokości odszkodowania nie trwało zbyt długo,
- Czy postępowanie dotyczące wysokości odszkodowania jest rzetelne i daje skarżącemu szansę przedstawienia swoich racji.
Zwrot wywłaszczonej własności przed ratyfikacją Protokołu nr 1 nie podlega kontroli Trybunału, natomiast istnieje możliwość wniesienia skargi na brak odpowiedniego przeprowadzenia postępowania o zwrot wywłaszczonej własności.
Świadczenia z ubezpieczenia społecznego
Art. 1 Protokołu ma również zastosowanie do ochrony świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Jednakże nie gwarantuje on prawa do świadczenia w określonej wysokości ani o określonym charakterze. Potencjalnie naruszenie prawa do poszanowania mienia może nastąpić w przypadku odebrania lub obniżenia wysokości świadczeń w drodze zmiany przepisów. Trybunał uznał, że naruszeniem prawa do poszanowania mienia jest niewykonanie wyroku określającego wysokość świadczeń i nakazującego ich zapłatę (sprawy Antonakopoulos, Wilkowicz).
Trybunał orzekał również w polskich sprawach związanych ze świadczeniami z ubezpieczenia społecznego:
- Styranowski (zmniejszenie emerytury na podstawie ustawy o rewaloryzacji świadczeń z ubezpieczenia społecznego z 17.10.1991 r.),
- Paruszewska (zarzut dyskryminacji w związku z niższym wiekiem emerytalnym),
- Moskal (weryfikacja i odebranie świadczeń rodzicom dzieci chorujących na choroby przewlekłe),
- J.S. (brak uprawnień do specjalnych świadczeń z ubezpieczenia społecznego dla osób pracujących w karnych batalionach robotniczych w latach 50.),
- Skórkiewicz, Styk, Domalewski (pozbawienie uprawnień kombatanckich).
